روز نجوم، زمانی برای بیان ساده علم به مردم است

به گزارش زنهار؛ پاشا مجیدی از محققان حوزه نجوم، نامگذاری روز ملی به نام روز نجوم را اقدام شایسته در راستای شناسایی بزرگان علم و ترویج علم نجوم دانست و خاطر نشان کرد: در این روز می‌توانیم کارهای علمی پیشینیان را به عموم مردم بازگو کنیم و به آنها با زبان ساده بگوییم که چگونه ساعت‌های آفتابی کار می‌کردند.

وی چنین اقداماتی را در راستای ترویج علم دانست و یادآور شد: ترویج علم یعنی بیان پدیده‌هایی که مردم تصور می‌کنند بسیار پیچیده است، ولی می‌توانیم با بازگو کردن پدیده‌های علمی به زبان ساده نه تنها مردم را با توانایی بزرگان سرزمین خودمان آشنا کنیم، بلکه به آنها بقبولانیم که دریافت پدیده‌های علمی دشوار نیست و با کمی تفکر می‌توانیم آنها را دریابیم.

این محقق حوزه نجوم یکی از بزرگان علم را ابوریحان بیرونی می‌داند که در سالروز تولد وی می‌توان نسبت به ترویج علم نجوم به زبان ساده اقدام کرد.

وی گفت: عده‌ای بر این باروند که ابوریحان بیرونی به طالع بینی اعتقاد داشته است، ولی وی در کتاب خود به طور شفاف اعلام کرده است که جزو آن دسته اقلیت است که طالع بینی را باور ندارد.

شخصیت علمی ابوریحان بیرونی

مجیدی، یکی از بزرگترین مشخصات فعالیت‌های علمی ابوریحان بیرونی را تهیه اسناد علمی در خصوص پدیده‌های نجومی دانست و گفت: اندازه گیری طول و عرض جغرافیا یکی از فعالیت‌های علمی منجمان عصر قدیم بود و در این راستا ابوریحان بیرونی به هر شهری که وارد می‌شده، نسبت به محاسبه طول و عرض جغرافیایی اقدام می‌کرده است و یکی از ویژگی‌های تحقیقاتی وی این بوده که حتما یافته‌های خود را به تایید می‌رسانده است و بارها و بارها عرض جغرافیایی را برای شهری مانند خوارزم و جرجانی محاسبه کرده است.

وی با بیان اینکه در آن زمان برای منجمان و ریاضیدانان اندازه گیری عرض جغرافیایی راحت‌تر از اندازه گیری طول جغرافیایی بوده است، ادامه داد: از زمان یونان باستان مبدا اندازه گیری عرض جغرافیایی را خط استوا می‌دانستند و هر چه به سمت بالای خط استوا حرکت می‌کردند، عرض جغرافیا را مثبت فرض می‌کردند و هر چه پایین‌تر می‌رفتند، صفر تا منهای ۹۰ عنوان می‌کردند و ابوریحان در محاسبات طول و عرض جغرافیایی شهری همین تعریف را قبول کرده بود، ولی به دلیل توانایی بالایی که در ریاضیات داشت، از تکنیک‌های خاصی برای ارزیابی عرض‌های جغرافیا بهره برده بود.

مجیدی، یکی از این تکنیک‌ها را استفاده از ستاره‌های ثابت دانست و یادآور شد: ابوریحان عرض جغرافیایی ستاره‌های ثابت مانند ستاره قطبی را در زمان‌ها و مکان‌های مختلف محاسبه می‌کرده و از این طریق عرض جغرافیایی شهرها را به دست می‌آورده است.

این محقق حوزه نجوم، اندازه گیری ارتفاع خورشید را از دیگر فعالیت‌های علمی شاخص ابوریحان نام برد و اظهار کرد: در آن زمان برای محاسبه طول جغرافیایی با یک رصدگری در شهر دیگری قرار می‌گذاشتند و یک ماه گرفتگی را با هم رصد می‌کردند و با استفاده از تکنیک‌های ریاضی طول شهر را به دست می‌آورند و یا فواصل طول‌های جغرافیایی را رصد می‌کردند.

وی یادآور شد: یکی از کارهای مهم ابوریحان در سال ۳۸۷ هجری قمری این بود که با همکاری ابوالوفای بوزجانی در شهر بغداد و بیروبی در شهر خوارزم، ماه گرفتگی را رصد کردند و از این طریق طول جغرافیایی این دو شهر را محاسبه کردند و این یکی از تحقیقات شاخص این دانشمند ایرانی به شمار می‌رود. علاوه بر آن وی موفق شد تا شعاع کره زمین را به روش‌های مثلثاتی اندازه گیری کند که این کار تایید یافته‌های منجمان دوران مامون عباسی بوده است.

ابزارسازی نجومی

مجیدی، ابزارسازی را از دیگر فعالیت‌های علمی بیرونی نام برد و اظهار کرد: ابوریحان حلقه شاهی و حلقه ۱۵ زراع را که از جمله ابزارهای رصد است، ساخته است.

به گفته وی ابزارها برای اندازه گیری عرض و طول جغرافیایی کاربرد دارند.

داوری علمی

مجیدی با اشاره به جایگاه علمی ابوریحان بیرونی، خاطر نشان کرد: در نجوم و ریاضیات قضیه‌ای است که امروزه به آن قضیه "سینون‌ها" می‌گویند و در آن زمان "شکل مقنی" گفته می‌شد. از سوی ۴ نفر "ابونصر عراقی"، "ابوالوفای بوزجانی"،  "خجندی" و "ابوالحسن کوشیار" ادعا شد که شکل مقنی را یافته‌اند و برای اثبات آن از ابوریحان بیرونی خواسته می‌شود در این زمینه قضاوت کند.

وی اضافه کرد: شکل مقنی یک روش محاسباتی ساده در نجوم کروی بوده است. تا پیش از این قضیه منجمان از روش‌های یونان باستان به نام قضیه "ملانئوس" که یک روش بسیار دشوار بوده است، استفاده می‌کردند.

مجیدی خاطرنشان کرد: از ابوریحان خواسته می‌شود که داوری کند که چه کسی این قضیه مقنی را برای اولین بار یافته است که در نهایت ابوریحان نتیجه گیری می‌کند که "ابونصر عراقی" این قضیه را برای اولین بار ارائه کرده است.

وی اضافه کرد: جالب است که خود ابوریحان بیرونی یک اثبات ریاضی بر روی این قضیه ارائه داده است.

خرافاتی که به ابوریحان نسبت داده شد

وی در خصوص نسبت دادن خرافات به بیرونی، افزود: بسیاری ادعا کردند که منجمان به ویژه ابوریحان بیرونی به اختربینی و طالع بینی و اثرات ستارگان و سیارات بر انسان‌ها باور داشته‌اند. معمولا چنین ادعاهایی بدون مطالعه ارائه می‌شود.

مجیدی خاطر نشان کرد: فعالیت‌های علمی ابوریحان بیرونی مبتنی بر آزمایش بوده و هرگز نمی‌تواند صحیح باشد که وی به طالع بینی باور داشته است، چرا که شاهدیم بیرونی در کتاب‌های آثارالباقیه و التفهیم از کسانی که به طالع بینی باور دارند با واژه "صاحب نیرنگ‌ها" یاد می‌کند.

وی اضافه کرد: کتاب التفهیم بیرونی شامل ۵ بخش است که در بخش اول آن به ریاضیات، بخش دوم به هندسه، بخش سوم آن به حوزه نجوم، فصل چهارم رساله کاملی درباره اسطورلاب و فصل پنجم آن به احکام نجوم اختصاص یافته است.

این محقق نجومی با طرح این سوال که ابوریحان بیرونی که در همه موارد به شدت با خرافه و طالع بینی برخورد می‌کرده است، چگونه بخشی از کتاب خود را به احکام نجوم اختصاص داده است، توضیح داد: این کتاب به طور نادری، دارای دو مقدمه است. در مقدمه اول توضیح داده است که این کتاب به درخواست بانویی به نام "ریحانه دختر حسین (حسن) خوارزمی" تدوین شده و توضیح می‌دهد که چرا علم نجوم یک علم جذاب است.

وی اضافه کرد: بیرونی برای آنکه بخش احکام نجوم را به رشته تحریر درآورد، مقدمه دومی را به کتاب اضافه می‌کند و در آن توضیح می‌دهد که همه به علم نجوم علاقه دارند و اگرچه اکثر مردم هم بر این باورند که احکام نجوم برگرفته از ریاضیات است، اما تحت تاثیر طالع‌بینی و شبه علم هم بوده‌اند.

مجیدی افزود: بیرونی در ادامه این مقدمه آورده است که "اما من بر آن اقلیت مردم هستم". وی در این مقدمه اعلام کرده که جزو اقلیتی از مردم است که به طالع‌بینی باور ندارد و بلافاصله توضیح می‌دهد که فصل پنجم این کتاب به خواسته آن بانو نوشته شده است.

وی ادامه داد: منجمان و رصدگرانی که در دربار کار می‌کردند، برای آنکه هزینه تالیف کتاب‌ها و سفرها و فعالیت‌های علمی خود را تامین می‌کردند، نیاز داشتند که مطابق مدل فکری پادشاهان کار کنند و ابوریحان در دوره‌ای کار می‌کرده است که نجوم شرق ایران به شدت تحت تاثیر باورهای شبه علمی بوده و ناگزیر بوده که در زمان‌هایی بر اساس خواسته حاکمان تالیفاتی داشته باشد.