دفاع ناموسی چیست؟

به گزارش زنهار، دفاع ناموسی که در قانون به دفاع مشروع شناخته می شود به این معناست که حق هر انسان به حفظ جان مال و ناموس خود یا دیگری در موارد ضروری شناخته شده است.

یکی دیگر از تعرضات ناحقی که از نظر قانونگذار، دفاع در مقابل آن مانند دفاع از نفس با اجتماع شرایطی مشروع و جایز شمرده شده، دفاع از عرض یا ناموس است. در بیان مفهوم حقوقی اصطلاح عرض و ناموس که ظاهراً قانونگذار آنها را مترادف به کار برده است در قانون مجازات اسلامی تعریف روشنی به عمل نیامده است ولی برای تشخیص مصادیق آنها می‌توان مفهوم متفاوتی قائل شد. با توجه به معنی لغوی و عرفی آنها به نظر می‌رسد که:

تعرض به عرض، ناظر به هر گونه تجاوز ناحق به آبرو و حیثیت و شرافت خانوادگی و اجتماعی افراد است که با توجه به آداب و رسوم و اعتقادات مذهبی و خصوصیات اخلاقی مردم ارتکاب آنها زشت و ناپسند تلقی می‌گردد.

تعرض به ناموس یعنی چه؟

تعرض به ناموس، ناظر به اعمال مغایر با حیثیت خود شخص یا پدر و مادر، یا زنان یا سایر اعضای یک خانواده است که رعایت احترام آنها بر اساس اخلاقیات اعتقادات دینی و عرف و عادت، ضروری است.

بنابراین مفهوم عرض اعم از ناموس است و هر تعرض ناحقی را که به نحوی از انحاء منافی آبرو و حیثیت خانوادگی و اجتماعی افراد خواهد شد در برمی گیرد؛ ولی تعرض به ناموس در معنای محدودتر آن شامل تعرض به آبرو و حیثیت خود شخص یا همسر یا خواهر یا اولاد و دیگر اعضای خانواده شخص می‌شود.

باید دانست که ضابطه تشخیص تعرض به عرض یا ناموس، امری اعتباری است و تابع اعتقادات و آداب و رسوم و خصوصیات اخلاقی متوسط افرادی است که در یک جامعه معین زندگی می‌کنند. در نتیجه مفهوم تعرض به عرض و ناموس در جوامع مختلف ثابت و یکسان نیست. مثلاً در کشورهای اروپایی، بوسیدن زن و مردی که بین آنها علقه زوجیت وجود ندارد در معابر عمومی تعرض به ناموس و منافی عفت عمومی تلقی نمی‌شود، در حالی که در جوامع دیگری مانند کشورهای اسلامی چنین عملی منافی عفت عمومی و غیر مشروع است و چنانچه کسی در مقام دفاع از ناموس یا عرض خود برای دفع تعرض قیام کند اقدام او با اجتماع شرایطی مشروع شناخته می‌شود.

النهایه برای این که عملی به عنوان تعرض به ناموس قابل دفاع باشد، لازم است که ارتکاب آن قبلاً از طرف قانونگذار به عنوان جرم اعلام شده است. در غیر این صورت چنانچه هر کسی بتواند به بهانه اقدام در مقام دفاع از عرض یا ناموس مرتکب قتل یا ضرب یا جرح دیگران شود و نظم جامعه را مختل کند، عمل او مجاز نخواهد بود. قانونگذار احکام مربوط به دفاع از مشروع در مقابل تعدی در عرض و ناموس را در ماده ۶۱ قانون مجازات اسلامی و مواد ۹۲و ۹۳ و ۹۴ قانون مزبور مبحث تعزیرات و سایر قوانین متفرقه جزایی پیش بینی کرده است.

در بررسی این مواد، از جمله ماده ۹۳ قانون مزبور؛ ملاحظه می‌شود که قانونگذار با استعمال جمله «در مورد هر فعلی که مطابق این قانون جرم محسوب می‌شود» بدون این که مصادیق تعدیات بر عرض را مشخص سازد، کلیه جرائم علیه عرض و ناموس را مشمول مقررات دفاع مشروع قرار داده و ماده ۹۲ نیز قتل و ضرب و جرح را در مقام دفاع از ناموس جایز اعلام کرده است.

بنابراین مفهوم حقوقی دفاع از تعرض به عرض و ناموس شامل هر نوع اعمال منافی عفت از قبیل هتک ناموس و منافیات غیر از مواقعه مانند بوسیدن و بغل کردن زنان نامحرم در معابر عمومی نیز خواهد شد. به همین مناسبت سایر مزاحمت‌های ناموسی نیز از نظر فقهی قابل دفاع است. مثلاً اگر کسی به منظور نگاه کردن مصّرانه به ناموس دیگری ـ که عمل حرامی است ـ به خانه همسایه اش نگاه کند، اهل خانه می‌تواند از عمل او جلوگیری کند (بلکه این کار بر آنها واجب است). حال اگر مزاحم دست از عمل خود برنداشت، جایز است که با کتک و نظایر آن، تعرض او را به ناموس دفع کرد و چنانچه ضرب یا جرحی بر او وارد شد کسی ضامن نیست ولی اگر قبل از نهی کردن مبادرت به مضروب یا مجروح کردن مزاحم بشود بنابر احتیاط ضامن خواهد بود.

شخص ثالث از دیگری باقی نخواهد بود.

ضمنا با توجه به تبصره ماده ۶۱ قانون مجازات اسلامی که مقرر می‌دارد:

«وقتی دفاع از ناموس و یا عرض دیگری جایز است که او ناتوان از دفاع بوده و نیاز به کمک داشته باشد.» می‌توان نتیجه گرفت دفاع شخص ثالث از اطفال و افراد مجنون و مختل المشاعر که ناتوان از دفاع و نیاز به کمک دارند در مقابل تجاوز به ناموس و عرض آنان بر اساس فلسفه دفاع مشروع جایز خواهد بود.

تجاوز در مادهٔ ۶۱ ممکن است به 3 مورد تفکیک شود که دفاع از آنها را قانون مشروع شناخته است:

اوّل - تجاوز به نفس، عرض و ناموس؛

دوم- تجاوز به مال؛

سوم- تجاوز به آزادی تن.

بلافاصله باید یادآوری کنیم که اولاً این تجاوز باید صفت مجرمانه داشته باشد، ثانیاً ممکن است این تجاوز اعم از عرض، نفس، ناموس، مال و آزادی نسبت به خود شخص باشد یا دیگری که دفاع برای جلوگیری از تجاوز در این موارد جایزاست.

تجاوز به نفس: نفس به معنای تمامیت وجود فرد، متشکل از تن و روان است.

تجاوز به ناموس : عرض از نظر لغت شناسی با نفس و ناموس مترادف است ولی بیشتر جنبه ناموسی دارد. مقصود مقنن از بکار بردن جداگانه دو کلمه عرض و ناموس شمول کلّیه مفاهیمی است که در این موارد متبادر به ذهن می‌شود.

تجاوز به ناموس: ناموس در لغت به عنوان شرف و عصمت به کار رفته است. این کلمه در معنای عام خود نباید بکار گرفته شود بلکه معنای خاص آن مورد توجه مقنن بوده است. لذا اگر کسی به عنوان مثال به دیگری فقط ناسزا بگوید که عرف این گونه ناسزاها را ناموسی می‌خواند، نمی‌توان صرف ادای این کلمات را تجاوز به ناموس به معنای خاص کلمه دانست. همان طور که اکثر حقوقدانان اعتقاد دارند، تجاوز به ناموس تا حدود زیادی امر اعتباری است و با توسل به خصوصیات نژادی، قومی و آداب و رسوم ممکن است مصادیق مختلف داشته باشد. به هر حال، به اعتقاد ما باید ماهیت تجاوز در مفهوم عرفی آن در تمام موارد مورد توجه قرار گیرد.

دفاع از ناموس چیست؟

دفاع مشروع یا دفاع قانونی عبارتست از توانایی بر دفع تجاوز قریب الوقوع و ناحقی که نفس، عرض، ناموس، مال و آزادی تن خود یا دیگری را به خطر انداخته است. دفاع مشروع اقدامی بازدارنده با هدف جلوگیری از خطرهایی است که رهایی از آن جز با ارتکاب جرم ممکن نیست. ولی دفع و جلوگیری از خطرهای مذکور هیچگاه نباید با انگیزه انتقام جویی و آزار و اذیت توام باشد از این رو اعمال دفاعی از یک سو به شرط ضرورت و از سوی دیگر به شرط تناسب مقید شده است. دفاع مشروع حق هر انسان به حفظ جان مال و ناموس خود یا دیگری در موارد ضروری شناخته شده است. اعمال این حق به هنگامی جایز است که جامعه قادر به حمایت از جان مال و ناموس انسان نباشد، لذا دفاع مشروع وضعیتی استثنایی و تابع شروطی است که تخطی از آن تکالیف متقابلی برای مدافع به وجود می آورد.

دفاع مشروع از جمله مواردی است که قانونگذار انجام دادن کاری را به برای دفاع از خود درمواقع ضروری را صراحتاً اجازه داده و وصف مجرمانه را از آن محو است. به همین دلیل مدافع مشروع در چنین حالتی نه تنها مقصر نیست بلکه ضامن خسارات یا صدمات وارد بر دیگری نیز محسوب نمی شود.

شرایط تحقق دفاع از ناموس چیست؟

با آن که قانونگذار حق دفاع را برای کسی که مورد تعرض و تجاوز قرار گرفته محترم شمرده است اعمال این حق را بدون قید و شرط جایز ندانسته است. ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی این شروط را ضمن صدور جواز دفاع مشروع چنین مقرر داشته: هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عرض(منظور آبرو)، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب‌ الوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود، در صورت وجود شرایط زیر مجازات نمی‌شود:

الف) رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.

ب) دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد.به عبارت دیگر آن عمل موجب باشد هر انسانی را وادار به دفاع نماید.

پ) خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.یعنی خود فرد آن خطر رابه وجود نیاورده باشدکه حال بخواهد ازآن دفاع نماید.

ت) توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آن در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.

تبصره ۱- دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع‌کننده بوده یا مسئولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.

تبصره ۲- هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است.

تبصره ۳- در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.

دفاع حق کسی است که مورد تجاوز و تهاجم قرار گرفته، لذا اگر کسی با وجود امکان فرار به‌جای فرار، ایستادگی کرد و صدمه‌ای به متجاوز وارد آورد، رفتار او موجه است؛ زیرا قانون‌گذار هیچ‌گاه تکلیف به فرار نکرده است تا رفتار مدافع به دلیل ترک تکلیف فاقد وصف مشروعیت گردد. دیوان‌عالی کشور نیز در آرای خود بر این امر صحه گذاشته و بیان می‌کند: «از ماده ۱۸۴ قانون کیفر عمومی و مواد مربوط دیگر راجع به موجبات معافیت از کیفر استفاده نمی‌شود که امکان فرار برای کسی که مورد حمله به نفس واقع شده موجب باشد که نتواند به اقدام عملی با شرایط مذکور در آن ماده از خود دفاع نماید.»

آیا در دفاع از ناموس دیه تعلق می گیرد؟

مطابق ماده ۱۵۶ ق.م.ا.مصوب۹۲ موضوع تجاوز باید یکی از موارد ذیل باشد تا دفاع از آن، مشروع تلقی شود:

نفس (حیات یا تمامیت جسمانی)- عِرض (آبرو و شرف) – ناموس (عفت خود یا عصمت خانوادگی)

مال و آزادی تن

طبق تبصره ۱ ماده ۱۵۶ق.م.ا.مصوب۹۲ دفاع از نفس، ناموس، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که یکی از شرایط ذیل فراهم باشد:

دیگری که مورد تهاجم قرار گرفته است از نزدیکان دفاع‌کننده باشد؛

مسئولیت دفاع از فرد مورد تهاجم بر عهدۀ شخص مدافع باشد؛

فرد مورد تهاجم ناتوان از دفاع باشد؛

فرد مورد تهاجم تقاضای کمک کند؛

فرد مورد تهاجم در وضعیتی باشد که نتواند درخواست کمک کند.

چنانچه جرم ارتکابی در مقام دفاع مشروع باشد حتی مسئولیت مدنی وی نیز رفع خواهد شد؛ زیرا خساراتی که برای مهاجم به بار آمده ناشی از اقدام و تهاجم اولیۀ خود او است. فرقی نمی‌کند که خسارات ناشی از عمل مدافع، صدمۀ بدنی باشد یا ضرر و زیان مالی.

طبق ماده ۱۵ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹: کسی که در مقام دفاع مشروع موجب خسارت بدنی یا مالی شخص متعدی شود، مسئول خسارت نیست مشروط بر این‌که خسارت وارده برحسب متعارف متناسب با دفاع باشد.یعنی اقدام فرد درحیطه دفاع باشد و زیاده روی نکرده باشد.

مدافع مشروع مسئولیت مدنی، کیفری و مجازات ندارد.

در صورتی که عمل فرد مطابق با شرایط ماده ۱۵۶ ق.م.ا.مصوب۹۲ دفاع مشروع باشد، مرتکب نه تنها مسئولیت کیفری و مجازاتی ندارد بلکه اساساً عمل وی جرم به شمار نمی‌رود تا در مورد وی حکمی مبنی بر برائت صادر گردد. مدافع مشروع از حیث جرمی که در مقام دفاع از خود یا دیگری مرتکب شده است قابل تعقیب نخواهد بود.

آیا در دفاع مشروع دیه تعلق می گیرد؟

در دفاع مشروع دیه ساقط می‌باشد مگر در مواردی که مهاجم، دیوانه باشد که حتی در این صورت نیز دیه مهاجم دیوانه از بیت ‌المال پرداخت می‌شود.در جنایات وارده بر متجاوز و کسی که تجاوز او قریب ‌الوقوع است و در دفاع مشروع به شرح مقرر در ماده (۱۵۶) این (بند (ت) ماده ۳۰۲) قصاص و دیه وجود ندارد. (ماده۳۰۲ ق.م.ا.مصوب۹۲)

ورود خسارت حین دفاع مشروع

چنانچه در حین دفاع مشروع خسارتی به شخص ثالثی وارد شود، مدافع باید خسارت او را جبران کند؛ اما می‌تواند برای آنچه به ثالث پرداخت کرده است به متجاوز رجوع کند و از او مطالبه نماید. در مورد خسارت‌هایی که به خود وی وارد شده نیز این خسارات باید از ناحیۀ مهاجم و متجاوز جبران گردد. البته هرگاه شخصی با انگیزه احسان و کمک به دیگری رفتاری را که به جهت حفظ مال، جان، عرض یا ناموس او لازم است، انجام دهد و همان عمل موجب صدمه و یا خسارت شود در صورت رعایت مقررات قانونی و نکات ایمنی ضامن نیست. (ماده۵۱۰ ق.م.ا.مصوب۹۲)

شرایط دفاع از ناموس بر طبق قانون

وجود تجاوز یا خطر فعلی یا قریب‌الوقوع: در صورتی که تجاوز هنوز محقق نشده باشد و وقوع آن مستند به قرائن معقول نباشد(یعنی عقلانی و طبیعی نباشد رفتار مدافع) و همچنین هنگامی ‌که تجاوز پایان یافته و خطر کسی را تهدید نمی‌کند، دلیلی بر دفاع وجود ندارد بلکه دفاع باید همزمان با تجاوز باشد بنابراین خطر یا تجاوز باید قریب‌الوقوع و فعلی و دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد.

غیرقانونی و نامشروع بودن تجاوز: مطابق ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی دفاع و مقاومت در برابر قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری حین انجام وظیفه، دفاع محسوب نمی‌شود البته در صورتی که آنان از حدود وظیفۀ خود خارج نشوند؛ بنابراین در صورتی که قوای مذکور از حدود وظیفۀ خود خارج شوند و طبق شواهدی که وجود دارد احتمال آن باشد که عملیات آنان موجب قتل، جرح، تعرض به ناموس یا مال گردد، دفاع در برابر آنان جایز است. به نظر می‌رسد که مطابق این ماده دفاع از آزادی تن در برابر قوای انتظامی و ضابطان دادگستری، حتی اگر از حدود وظیفۀ خود خارج شوند جایز نیست.(به عنوان مثال ماموری که قصد جلب متهمی را دارد و حکم جلب او رانیز به همراه دارد نمی توان مانع او شد) به اعتقاد حقوقدانان علاوه بر مأموران قوای دولتی، احکام مذکور دربارۀ کسانی که به حکم قانون مجاز به تعرضاتی مانند اقدامات والدین و اولیاء قانونی نسبت به صغار و مجانین می‌شوند نیز جاری است.

ضرورت داشتن رفتار ارتکابی برای دفع تهاجم یا خطر: مطابق این شرط مرتکب نباید به‌جز ارتکاب جرم راه دیگری برای دفع خطر و تجاوز داشته باشد. به همین خاطر بند (ت) ماده ۱۵۶ نیز مقرر می‌کند که یکی از شرایط دفاع مشروع آن است که توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود و به همین خاطر است که دفاع مشروع در مقابل تجاوز به اموال غیرمنقول پذیرفته نیست؛ زیرا در چنین مواردی امکان دفع تجاوز در فرصت دیگری با توسّل به قوای دولتی وجود دارد.

عدم مداخلۀ رفتار مدافع در ایجاد خطر یا تجاوز: مطابق بند (پ) ماده ۱۵۶ ق.م.ا.مصوب۹۲ برای محقق شدن عنوان دفاع از ناموس بر عمل مرتکب، خطر و تجاوز نباید به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت گرفته باشد.

رعایت مراحل یا مراتب دفاع: مرتکب در دفاع از خود باید واکنش مرحله به مرحله از خود بروز دهد و نه این‌که یک‌باره و در همان آغاز به شدیدترین راه ممکن متوسل شود؛ بنابراین رفتار مدافع و متجاوز باید متناسب یا به عبارتی متجانس باشد مثلاً اگر شخصی، توهین و فحاشی دیگری را با قتل وی پاسخ دهد، رفتار وی متجانس و متناسب با تجاوز و تعرض صورت گرفته نیست.

دربحث دفاع ازناموس، دین چه میگوید؟

اگرکسی توهین به ناموس کرد انسان مجوز برخور دفیزیکی رادارد یا باید سکوت و واگذارکردن به خدا و غلبه کنیم برنفس؟

چگونگی برخورد با مزاحمین ناموسی : یکی از صفات پسندیده که در روایات از آن تمجید شده ،غیرت و مردانگی است و جمله انواع غیرت ، غیرت ناموسی است که از ویژگی های مردانگی و فتوت است و از درون و فطرت انسان نشأت می گیرد. هیچ مردی نمی تواند تحمل کند که دیگران به ناموس او نظر سوئی داشته باشند . دین اسلام غیرت ناموسی را تأکید کرده است. مرد با غیرت نمی تواند تحمل کند که مرد دیگری به زنش نگاه می کند. اگر چنین موردی را مشاهده کرد، در مقام مقابله و عکس العمل بر می آید. ممکن است پرخاش و دعوا بکند، عصبانی بشود، یا حرف رکیک و بد از دهانش بیرون آید. گرچه بد و ناسزا گفتن و دعوا کردن خوب نیست ولی اینها همه از آثار عصبانیت در برابر آن تجاوز است. در این گونه موارد برای دفاع از ناموس باید عکس العمل مناسب همراه با تعقل و تدبر داشت.در مرحله اول از بیهوده گویی و پرخاش پرهیز شود. ممکن است آن شخص به ناموس دیگری نگاه می کرده و ایشان پنداشته که به ناموس او نگاه می کند. باید ابتدا با تأنی و آرامش موضوع را پیگیری کرد.

در مرحله بعد اگر ثابت شد شخص قصد سویی داشته، باید برخورد مناسب داشت. باید بر اعصاب خود مسلط باشد و سعی کند از ناسزا گویی و فحاشی دوری کند.

بهترین کار این است که برای حفظ نظم، اول با اخلاق اسلامی او را متوجه اشتباه خودش بنمایند و اگر از این راه نتیجه نگرفتند به مراجع ذی صلاح قانونی مراجعه نمایند تا آنها مراحل قانونی را انجام دهند و او را به سزای عملش برسانند.

اما برخورد فیزیکی و دست به یقه شدن در این گونه موارد توصیه نمی شود زیرا در حال عصبانیت شخص کنترل بر اعمال خودش ندارد و ممکن است باعث صدمه زدن و یا خدای ناکرده قتل و ... شود و باعث به وجود آمدن پشیمانی یک عمر شده است.

در این جا لازم است که دو نکته دیگر عرض شود:

اول: اینکه باید ناموس انسان با پوشش کامل اسلامی و بدون هیچگونه تبرجی بیرون آمده باشد، که اگر غیر این باشد معنا ندارد زمینه را برای چشم چرانی فراهم کنیم آنگاه به ما بربخورد، پس یکی از وظائف مردهای با غیرت دور نگهداشتن ناموسشان از نگاه های حرام و وقوع در آتش می باشد، و این یکی از آموزه های قرآنی است، آنجا که می فرماید: یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجارة، اى کسانى که ایمان آورده اید خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگه دارید.

دوم: وظیفه نهی از منکری که مؤمنین هنگام مشاهده گناه دارند عمومی است، به این معنا که هرگاه گناه را دیدند علاوه بر کراهت قلبی تذکر زبانی نیز می دهند و این مخصوص ناموس ما نیست، یعنی در این جهت اسلام هیچ فرقی میان حفظ ناموس و غیره نمی گذارد، تنها فرقش همان نکته اول است، یعنی حفظ ناموس از چشم چرانی، نه برخورد مضاعف با چشم چرانی که به ناموسمان نظر دارد، پس در این جهت فرقی میان ناموس ما با ناموس دیگران نیست.

معمولا پیگیری از طرف قانون برای زمانی است که مزاحمت استمرار داشته باشد و شخص هتاک ، حرف و توهین خود را تکرار کرده باشد. البته قبل از پیگیری از راه قانون از تهدید به این که به مراجع قاونی شکایت می کنم و ... هم می توان استفاده کرد.

اما برخورد فیزیکی و دست به یقه شدن در این گونه موارد توصیه نمی شود زیرا در حال عصبانیت شخص کنترل بر اعمال خودش ندارد و ممکن است باعث صدمه زدن و یا خدای ناکرده قتل و ... شود و باعث به وجود آمدن پشیمانی یک عمر شده است.

اینکه باید ناموس انسان با پوشش کامل اسلامی و بدون هیچگونه تبرجی بیرون آمده باشد، که اگر غیر این باشد معنا ندارد زمینه را برای چشم چرانی فراهم کنیم آنگاه به ما بربخورد، پس یکی از وظائف مردهای با غیرت دور نگهداشتن ناموسشان از نگاه های حرام و وقوع در آتش می باشد، و این یکی از آموزه های قرآنی است