پوتین، اردوغان و علی‌اف چه نقشه‌ای برای ایروان کشیده‌اند؟
اگرچه ارمنستان و آذربایجان در حال نزدیک‌شدن به توافقنامه صلح هستند، اما خطر بازگشت خشونت بر سر مسائلی مانند کریدور زنگزور همچنان باقی است.
به گزارش زنهار، همانند اوکراین، سال ۲۰۲۰ برای قفقاز جنوبی سال حساسی خواهد بود و تصمیم‌گیرندگان اروپایی را نیز امتحان خواهد کرد.
به نوشته توماس دی وال برای مؤسسه کارنگی اروپا، نیمه دوم سال ۲۰۲۴ برای گرجستان دشوار خواهد گذشت. در ماه اکتبر، انتخاباتی برگزار می‌شود که در آن، حزب حاکم «رویای گرجستان» به دنبال کسب چهارمین دوره و تشدید کنترل فزاینده غیرلیبرالی خود بر کشور بوده، در حالی که هنوز وضعیت نامزدی برای عضویت در اتحادیه اروپا را حفظ کرده است.
پیش از آن، مسئله آذربایجان و ارمنستان و آینده روابط دو کشور مطرح است. مذاکرات برای توافق صلح که روابط باکو و ایروان را پس از سی سال درگیری عادی سازد، ادامه داشته، اما هنوز خطر بروز خشونت در منطقه سیونیک که از لحاظ تاریخی به زنگزور معروف است، وجود دارد.
در ۱۳ فوریه، ارتش ارمنستان گزارش داد که دو تن از سربازانش بر اثر تیراندازی از سمت آذربایجان در نزدیکی روستایی در سیونیک کشته شده‌اند. این منطقه نزدیک به آذربایجان واقع شده و جایی است که قبلاً، مرزبانان روسی جلوی دسترسی ناظران مأموریت مرزی اتحادیه اروپا را گرفته بودند.
آذربایجان همچنان بیشتر کارت‌ها را در اختیار دارد. الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور این کشور در ۷ فوریه برای پنجمین دوره به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد. او هرگز تا این حد مطمئن به نظر نمی‌رسید. علی‌اف از پیروزی نظامی خود در سپتامبر گذشته، زمانی که نیروهایش قره‌باغ را طی عملیاتی برق‌آسا پس گرفتند، مشروعیت جدید نزد مردمش به دست آورد و با فراری‌دادن ارمنی‌های منطقه، درگیری چنددهه‌ای را با خشونت پایان داد.
عملیات قره‌باغ به سردشدن روابط آذربایجان و غرب که تا آخرین لحظه برای حل مسالمت‌آمیز مناقشه تلاش می‌کردند، سرعت بخشید. در عین حال، روابط ایروان و مسکو در سقوط آزاد قرار داشته، اما اتحادیه اروپا تعامل خود با ارمنستان را تعمیق بخشیده است.
برعکس وضعیت ارمنستان، اعتمادبه‌نفس علی‌اف از ضمانت از دو همسایه بزرگش ناشی می‌شود؛ اتحاد تنگاتنگ با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه و مشارکت سودمند دوجانبه با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه. تأکید بر نام دو رهبر به جای کشورهایشان بی‌دلیل نیست؛ زیرا روابطشان بسیار شخصی بوده و سه آن‌ها به همان زبان مشترک قلدری قدرت و پول صحبت می‌کنند.
از تابستان گذشته، مسیرهای مذاکره با تسهیل غرب در بروکسل و واشنگتن به حالت تعلیق درآمده است. آنچه باقی می‌ماند یک روند دوجانبه است که توسط مشاوران امنیت ملی ارمنستان و آذربایجان هدایت شده و روی متن توافقنامه صلح کار می‌کند.
این روندی جدی است که در ۷ دسامبر نتایج خوبی داشت. در آن دوره، در ازای موافقت ایروان با میزبانی اجلاس تغییرات اقلیمی ۲۰۲۴ در باکو، بازداشت‌شدگان ارمنی توسط آذربایجان آزاد شدند.
روند صلح دوجانبه بدون میانجی این مزیت را دارد که هیچ برنامه یا دستور کار خارجی نمی‌تواند مانع از توافق شود. اما طرف ارمنی همچنین می‌ترسد که در شرایط عدم تقارن، باکو بتواند خواسته‌های خود را تحمیل کرده و در عین حال، همچنان به استفاده از زور تهدید کند و خواستار امتیازات بیشتر شود.
گزارش‌ها حاکی از آن است که در دستیابی به توافق صلح، سه نقطه مناقشه اصلی وجود دارد. اول، تعیین مرز میان ارمنستان و آذربایجان است. نقشه‌های متعدد که متعلق به بخش‌های مختلف دوران شوروی هستند، تفاسیر متفاوتی خط‌کشی مرزها ارائه می‌دهند.
موضوع دوم بر سر تضمین‌های بین‌المللی و مکانیسم حل اختلاف است. تا آنجایی که ممکن است ارمنی‌ها خواهان پشتیبان بین‌المللی هستند، در حالی که آذربایجانی‌ها می‌خواهند خارجی‌ها نقش کمتری داشته باشند.
نقطه سوم، بحث بسیار جنجالی بازگشایی کریدور یا مسیر ترانزیتی طولانی است که در طول ۴۳ کیلومتر از خاک ارمنستان، بخش اصلی آذربایجان را به منطقه نخجوان هم‌مرز با ترکیه متصل می‌سازد. آذربایجان علاقه‌مند است از طریق مسیرهایی که تا جای ممکن تحت کنترل ارامنه نباشند، دو بخش خاک خود را به یکدیگر وصل کند. ارمنستان نمی‌خواهد حاکمیت یا امنیت منطقه مرزی جنوبی خود را که به لحاظ استراتژیک حیاتی است، واگذار کند.
در مورد دوم و حتی مورد سوم (موضوع به اصطلاح کریدور زنگزور) غربی‌ها منافع استراتژیک زیادی دارند. وقتی صحبت از امنیت به میان می‌آید، آذربایجان اصرار دارد که نیروهای مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (اف‌اس‌بی) باید از اتصال ریلی و جاده‌ای محافظت کنند. آن‌ها به بیانیه سه‌جانبه آتش‌بس ارمنستان، آذربایجان و روسیه در نوامبر ۲۰۲۰ ارجاع می‌دهد که به صراحت به این نکته اشاره دارد (اگرچه بقیه آن توافق اکنون به دلیل رویدادهای گذشته از بین رفته است). در ماه ژانویه، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه بار دیگر تأکید کرد که این بخش از توافق باید اجرا شود.
طرف ارمنی نیز در تلاش است تا خود را از نفوذ روسیه، از جمله گاردهای مرزی که پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی در آنجا مستقر شده‌اند، رها سازد. اگر روس‌ها به خواست آذربایجان بمانند، ضربه استراتژیک بزرگی به ایروان خواهد خورد.
ارمنستان این‌گونه به مسئله نگاه می‌کند که در اینجا توافقی میان باکو و مسکو وجود دارد که آنکارا بی‌سروصدا با آن موافقت کرده است. حداقل شواهدی غیرمستقیم برای اثبات این موضوع وجود دارد. برای روس‌ها، کنترل مسیر ترانزیتی موفقیت بزرگی خواهد بود؛ چرا که کنترل بخشی از راه‌آهن که روسیه و ایران را به هم متصل کرده و به سمت خلیج فارس ادامه می‌یابد را برای اولین‌بار طی دهه‌های گذشته، به روس‌ها واگذار می‌کند. این مسیر اصلی راه‌آهن شمال‌جنوب روسیه خواهد بود تا ارتباط خود با خاورمیانه را بازسازی کند.
سناریوی نگران‌کننده این است تا زمانی که آذربایجان در جنوب ارمنستان به خواسته خود نرسد، به توافق صلح امضا تن ندهد. به بیان دیگر، در سال ۲۰۲۴، ارمنستان احتمالاً با استفاده از روش‌های مختلف، تحت فشار شدید باکو و مسکو قرار می‌گیرد تا به طرحی برای کریدور زنگزور بپیوندد که نه مناسب ایروان بوده و نه قدرت‌های غربی.
همچنین به همین دلیل است که خشونت‌های محلی، مانند حادثه نزدیک نرکین هند، باید با دقت بسیار مورد بررسی قرار گیرند. درگیری‌های جدید و پیامدهای سرنوشت‌ساز برای کل منطقه می‌تواند از درگیری‌های کوچکی مانند این سرچشمه بگیرد.
