عکسی که سینمای ایران را تکان داد

به گزارش زنهار؛ چندی پیش تصویری از فیلم سینمایی «کاناپه» ساخته کیانوش عیاری منتشر شد که چند سالی‌ست در توقیف است. این تصویر با واکنش‌های بسیاری مواجه شد. فیلم کاناپه روایت زندگی دو خانواده است که می‌خواهند با هم وصلت کنند، اما در نهایت یک کاناپه باعث ایجاد مشکلاتی در زندگی آن‌ها می‌شود. دلیل حساسیت‌های ویژه نسبت به این فیلم به طور عمده مربوط به این موضوع است که کیانوش عیاری برای بازیگران زن در این فیلم از کلاه‌گیس استفاده کرده است. شش بازیگر اصلی زن فیلم مو‌های خود را تراشیده‌اند و در تمامی صحنه‌های داخلی از کلاه‌گیس به جای روسری استفاده کرده‌اند.

دامون قنبرزاده (منتقد سنما) در این باره نوشت: هنوز «کاناپه»‌ی کیانوش عیاری را ندیده‌ام. امیدوارم فرصتی پیدا شود تا به‌زودی ببینمش. فیلم در توقیف خواهد ماند و بعید است هیچ‌وقت اکران شود. چند روز پیش عکسی از فیلم منتشر شد. عیاری برای طبیعی جلوه دادن فیلمش، مو‌های بازیگران زن را از ته می‌تراشد تا آن‌ها کلاه‌گیس سر کنند. قرار بود با این ترفند زندگی واقعی ایرانی‌ها بعد از چهل‌وخرده‌ای سال روی پرده نشان داده شود. چهل‌وخرده‌ای سال است که زن‌ها در فیلم‌ها با روسری می‌خوابند، با روسری بیدار می‌شوند، با لباس و روسری زیر دوش حمام می‌روند و با همان لباس و روسری در خلوت خانه می‌چرخند. اما این عکس یک نکته‌ی دردناک دارد. به دختر خندان سمت چپ نگاه کنید. او تینا عبدی‌ست. دختری آذری که برای بازی در فیلمی از کیانوش عیاری، خودش را به آب و آتش زد. از تبریز راه افتاده بود تا در تست بازیگری فیلم شرکت کند. صبح آمده بود تهران و شب بلیت برگشت داشت. امیدوار بود از بین بیش از هزار دختر جوان، برای نقش مورد نظر انتخاب شود. هنگام تست، به خاطر لهجه‌ی شدید آذری‌اش رد شد، اما کیانوش عیاری تیزبین او را برگزید. تینا عبدی، که جز تئاتر‌هایی که در شهرش بازی کرده بود سابقه‌ای نداشت، ناگهان با فیلم مهمی قرار بود به سینما معرفی شود.

موهایش را از ته تراشیدند. شبنم عرفی‌نژاد، دستیار عیاری می‌گوید وقتی داشتند موهایش را می‌تراشیدند، تینا گریه می‌کرد. سعی کردند او را بخندانند. او مو‌های زیبای بلندش را تراشید تا بتواند در فیلمی مهم بازی کند و رویاهایش را بسازد. او برای رسیدن به رویاهایش، مو‌های بلندش را پیش رو داشت. فیلم ساخته شد، اما هیچ‌گاه اکران نشد، چون حتی کلاه‌گیس تینا هم مورد قبول نبود. بعد از «کاناپه» او در یک سریال هم بازی کرد که موفقیتی برایش محسوب نمی‌شد.

تینا تنها بیست سالش بود که سکته کرد و از دنیا رفت. او همراه با مو‌های زیبای بلندش، آرزوهایش را هم به خاک سرد بُرد. انسان‌های ناچیز و بی‌مقدار اگر نبودند و «کاناپه» اگر همان چند سال پیش اکران شده بود، شاید تینا، پیش از مرگ به بخشی از آرزوهایش می‌رسید. حالا تنها لبخند تینا با آن کلاه‌گیس در این عکس به یادگار مانده تا در ذهن بسپاریم که تینا می‌توانست لااقل اندکی طعم موفقیت را بچشد اگر گیسوان زیبایش، خار چشم انسان‌های ناچیز نبود...

مهرزاد دانش (منتقد سینما) در صفحه توئیتر خود نوشت: کاناپه⁩ از بهترین فیلم‌های کیانوش عیاری⁩ است. جدا از ایده و درام و شخصیت و موقعیت، یکی از ریشه‌های این برتری، باورپذیری فیلم است. شمایل خانواده این فیلم، ملموس‌ترین رابطه والد-فرزندی و خواهرانگی را در سینمای چند دهه اخیر ایران نمایش می‌دهد و مخاطب را محرم خانواده می‌داند.

فرشته حبیبی (روزنامه نگار) نوشت: موضوع حجاب در سینمای ما همچنان تابو و غیر قابل بحث مانده‌است. کسی به درستی نمی‌داند حدود و ثغور این پوشش چقدر است و بحث پیرامون آن حتی در شکل آکادمیک و پژوهشی نیز مجاز نیست. استاندارد‌های پوشش هم در سینما، تلویزیون، تئاتر، شبکه خانگی و تبلیغات تصویری با هم متفاوت و تا حد زیادی مبتنی بر سلیقه مدیران است. استاندارد‌های پوشش هم در سینما، تلویزیون، تئاتر، شبکه خانگی و تبلیغات تصویری با هم متفاوت و تا حد زیادی مبتنی بر سلیقه مدیران است. اما یک اصل غیرقابل تغییر وجود دارد که بهر نحو و در هر حالی باید رعایت شود، آنهم پوشاندن موی سر است.

کیانوش عیاری در فیلم هنوز اکران نشده‌ی کاناپه که داستانی هجو آلود بر پایه روابط طبقه متوسط شهری دارد، در یک ساختار شکنی عجیب بازیگران را از پیچیدگی‌های پوشش رهانده. بخش عمده فیلم در فضا‌های داخلی می‌گذرد و قصه نیاز به ایجاد حس صمیمیِ خانه و حضور در خانه دارد. روش عیاری که اتفاقا بدیهی‌ترین ایده ممکنه است، این بوده که همه بازیگران زن کلاه‌گیس به سر کرده‌اند و مو‌های واقعیشان زیر تلی از کلاه و نخ و موی مصنوعی پنهان شده. ندرتا و در تک نمونه‌های دیگری، فیلمسازان کوشیده‌اند از پوشش سر در فیلم فاصله بگیرند، استفاده از کلاه‌گیس، تراشیدن مو، اتکا به سن بالای زن که او را از الزام حجاب معذور می‌دارد، راهکار‌هایی آزموده شده هستند که البته همواره ریسک توقیف یا تدوین نسخه اصلاحی را بهمراه داشته‌اند.

اما در فیلم عیاری کار یکسره شده‌است، همه زنان خانواده در خانه بدون حجاب هستند، واقعی و شبیه واقعیت. که ناگهان شمایل جدیدی برای خانواده ایرانی ساخته شده و بوی زندگی از میان قاب‌های فیلم بیرون می‌زند. جزییاتی مثل تفاوت نحوه پوشش زنان در خانه خود، در خانه دیگران، نزد غریبه‌ها و نامحرمان، در کوچه و خیابان و ... در کاناپه‌ی عیاری به بار نشسته و بخشی از فرهنگ دیرین پوشش، خودش را نشان داده است. یقین دارم که عیاری به مشکلات اکران، احتمالِ هرگز اکران نشدن و سنگ اندازی‌ها واقف بوده، ولی ترجیح داده فیلم را همینطور بسازد. پذیرفتن و ادامه‌دادن باعث شد تصویری غیرواقعی از زنان و نحوه پوشش‌شان روی پرده باشد. شاید اینکه هرگز تبدیل به دغدغه فیلمسازان نشد، ناشی از کم‌توجهی به مسائل زنان و بی‌اهمیتی موضوع برای سینمای ماهیتا مردسالار هم بوده باشد تعارض چهره واقعی زنان با تصویرشان روی پرده را میشد ماستمالی کرد و از کنارش عبور کرد و چیزی نگفت.