کنترل بحران فرونشست زمین؛ از انسداد چاه‌های غیرمجاز تا اصلاح سیستم آبیاری در کشاورزی
پدیده فرونشست زمین که بسیاری از شهرهای کشور را تهدید می‌کند با اصلاح روش های مصرف آب، مهارشدنی است.
به گزارش زنهار از باشگاه خبرنگاران جوان، فرو نشست زمین بسیاری از شهرهای کشور را تهدید می‌کند؛ مسئله‌ای که از نظر برخی کارشناسان و مسئولان این حوزه به عنوان زلزله پنهان مطرح می‌شود.
فروریزش‌های زمین در شهرهای تهران، اصفهان، قم، ورامین و اشتهارد رخ داده است. در تهران در مناطقی از جمله شهران، خیابان پیامبر (ص)، میدان قیام و خیابان مولوی شاهد فرونشست‌هایی بوده ایم.
در فرونشست زمین، سطح زمین در یک مساحت وسیع‌تر و به صورت تدریجی انحنا پیدا کرده و به پایین میل می‌کند این عدد در جنوب تهران به بالای ۲۵ سانتی متر در سال رسیده است.
کارشناسان می گویند که دلیل عمده این پدیده، افت سطح آب‌های زیرزمینی ناشی از استحصال بی رویه آب، حفر چاه‌های غیرمجاز، کاشت محصولات آب بر بدون مدیریت، کاهش نزولات جوی و عدم مدیریت در آبیاری به ویژه در محصولات آب بر، است.
علی بیت الهی مدیر بخش زلزله و خطر پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: در ایران خشکسالی‌های ممتد از یک طرف و استفاده بی رویه از آب‌های زیرزمینی از طرف دیگر، در چند سال گذشته باعث شده که فرونشست زمین به مرحله‌ای بحرانی رسیده است. در این مرحله که عوارض سطحی فرونشست زمین نیز خود را آشکار می‌سازد، سطح زمین شکاف‌های خطرزایی پیدا کرده است.
به گفته بیت الهی، نمونه‌ای از این عوارض سطحی را در جنوب دشت ورامین و در زمین‌های زراعی می‌توان مشاهده کرد که گاه مشاهده شده که حتی کشاورزی داخل چنین شکاف‌هایی افتاده است. زمین دهان باز می‌کند و آب زراعی را از بین برده و همین امر خود باعث شده که مساله آبیاری زمین کشاورزی را تحت الشعاع قرار گیرد.
او می‌گوید: در منطقه اشتهارد زیر دکل‌های برق شکاف‌هایی با پتانسیل فروریزش ناگهانی ایجاد شده است. در اصفهان و در محدوده شهری زیربنا‌های تاریخی تحت تاثیر قرار گرفته و دچار ترک خوردگی شده اند؛ ما در بازه زمانی خاصی از نظر کنترل فرونشست زمین قرار گرفته ایم، نرخ فرونشست به شرایط بحرانی رسیده است.
برای کنترل فرونشست زمین، قدم اول این است که چاه‌های غیرمجازی که بی رویه هم از آب استفاده می‌کنند، مسدود شوند، تعداد این قبیل از چاه‌ها در استان‌های مختلف کم نیست. به عنوان نمونه، در استان تهران طبق آمار‌های موجود حدود ۵۰ هزار حلقه چاه حفر شده، تعدادی در حدود ۳۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز هم وجود دارد.
این چاه‌های غیرمجاز، مخفیانه در داخل باغات و مزارع حفر شده اند. اقدام مهم دیگر که می‌تواند در کاهش میزان مصرف آب و در نتیجه کاهش نرخ فرونشست زمین موثر باشد، صرفه جویی در میزان مصرف آب در بخش کشاورزی است.
این کار با مدیریت کشت در بخش کشاورزی و با مسئولیت وزارت جهاد کشاورزی قابل انجام است. زمانی که در نواحی کم آب، محصول کشاورزی با نیاز آبی بالا کاشته می‌شود، به طور طبیعی، آب بیشتری از سفره آب زیرزمینی بیرون کشیده می‌شود، در اغلب اوقات نیز، آب استحصالی به مراتب بیشتر از حد مجاز تعادل بیلان سفره آب زیرزمینی است، در چنین شرایطی واضح است که سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود و به تبع آن سطح زمین هم فرونشست می‌کند.
کار مهم دیگری که با هدف مقابله با فرونشست زمین، وزارت جهاد کشاورزی باید به آن رسیدگی کند، اصلاح سیستم آبیاری زمین‌های کشاورزی است. سیستم آبیاری غالب در بیشتر زمین‌های کشاورزی و باغات کشور، روشی بسیار قدیمی و نامناسب است.
پیش از نصرالله کمالیان، عضو کمیسیون عمران مجلس هم گفته بود: یکی از دلایل مهم در فرونشست که از مشکلات ساخته دست انسان است، برداشت بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی و خالی شدن لایه‌های تحتانی است. وقتی حجم آب کاهش می‌یابد منافذی در بین لایه‌های خاک ایجاد می‌شود که به دلیل سنگینی لایه‌های بالایی آرام آرام این منافذ پر می‌شود و به مرور که این یک دهم سانتی متر جابه جایی در لایه‌ها به سطح زمین می‌رسد در مجموع از عمق ۲۰۰ متری تا سطح زمین می‌تواند جابه جایی یا نشست ۵۰ سانتی متری اتفاق بیفتد.
او گفت: افزایش پدیده فرونشست در کشورمان نگران کننده است و با توجه به خطر‌ها و تبعات آن باید با جدیت به مهار و کنترل آن بپردازیم.
به گفته کمالیان، اگر پدیده فرونشست به صورت نامتقارن باشد و حتی در فاصله ۲۰ متری از یک سازه هم باشد باعث کج شدن ساختمان‌ها می‌شود و ممکن است با ادامه یافتن باعث تخریب سازه‌ها بشود.
تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها و آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست و یا بیرون زدگی لوله جدار چاه‌ها در نتیجه تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها (ایجاد اختلال در بهره برداری از منابع آب زیرزمینی و ماسه دهی چاه ها)، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان‌های حیاتی و سازه‌های مهم و کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و تغییر در توپوگرافی و توسعه دشت سیلابی از جمله آسیب‌های فرو نشست زمین است.
